Selepas proses pendebungaan berjaya, bunga kantan (Etlingera elatior) memasuki fasa perkembangan buah dan benih. Perbungaan yang telah disenyawakan akan berubah menjadi jambak buah (infructescence), dengan setiap ovari inferior di pangkal bunga membesar menjadi buah matang.
1. Ciri-Ciri Buah
Buah kantan dikategorikan sebagai kapsul berdaging berbentuk globos (hampir bulat), dengan diameter sekitar 2–2.5 cm. Permukaannya berbulu halus (short-pubescent), berwarna hijau ketika muda dan bertukar kemerahan apabila matang. Satu jambak matang boleh mengandungi 5 hingga 70 buah yang tersusun rapat mengelilingi paksi jambak.
2. Ciri-Ciri Benih
Setiap buah berupaya menghasilkan 150–180 biji benih, berwarna hitam atau perang kehitaman. Bentuknya bersegi-segi dengan lapisan aril yang lutsinar, berwarna putih atau kemerahan, dan mempunyai rasa masam. Dari segi anatomi, ovari bunga kantan bersifat tricarpellary, trilocular – tiga ruang yang masing-masing boleh memuatkan 50–60 ovul, menjelaskan kapasiti penghasilan benih yang tinggi.
3. Fungsi Ekologi Aril
Kehadiran aril yang berdaging dan masam merupakan strategi penyebaran benih oleh haiwan (zoochory). Aril menarik mamalia seperti kelawar dan tikus untuk memakan buah. Benih yang tidak dihadam kemudiannya tersebar melalui najis atau muntahan, memastikan kolonisasi kawasan baharu.
4. Strategi Pembiakan “Pelaburan Tinggi”
Penghasilan ratusan benih per buah adalah strategi survival bagi spesies yang menghadapi:
- Persaingan anak benih di lantai hutan.
- Kebarangkalian rendah untuk setiap benih tumbuh menjadi pokok matang.
- Proses pendebungaan yang khusus dan mudah gagal.
5. Ekologi Pendebungaan
Kajian membuktikan bahawa kantan bersifat xenogamous – ia memerlukan agen luar untuk memindahkan debunga antara bunga. Eksperimen menunjukkan tiada buah atau benih terbentuk melalui pendebungaan sendiri.
Di Malaysia, pendebungaan bergantung pada burung kelicap (genus Arachnothera). Tanpa kehadiran burung ini, pembentukan buah dan benih terhenti. Sebaliknya, di Brazil, kantan mampu menyesuaikan diri dengan pendebunga tempatan seperti burung madu (hummingbirds) dan lebah besar.
6. Mekanisme Pendebungaan
- Nektar: Banyak dihasilkan (±18.8 µL/bunga) dengan kepekatan gula rendah, ciri tipikal bunga yang diserbuki burung.
- Stigma: Mengeluarkan bendalir likat yang melekitkan debunga pada tubuh pendebunga.
- Masa reseptif: Debunga kekal viabel >70% sepanjang hari, stigma paling reseptif selepas jam 2 petang.
7. Faktor yang Mengancam Pendebungaan
- Kehilangan habitat & fragmentasi hutan.
- Penggunaan racun perosak yang menjejaskan populasi burung kelicap.
- Amalan komersial menuai bunga pada peringkat kudup untuk pasaran kulinari, menghalang bunga mencapai tahap full bloom yang diperlukan untuk pendebungaan.
8. Implikasi terhadap Pengeluaran Benih
Penghasilan benih secara semula jadi di ladang memerlukan:
- Mengekalkan populasi pendebunga.
- Membenarkan bunga berkembang sepenuhnya walaupun mengurangkan hasil jualan bunga segar.
- Mempertimbangkan strategi integrasi pemuliharaan dan pengeluaran, terutamanya bagi usaha mengekalkan kepelbagaian genetik melalui benih.
Kesimpulan
Morfologi buah dan benih kantan serta ekologi pendebungaannya menunjukkan betapa eratnya hubungan antara tumbuhan ini dengan ekosistem. Penghasilan benih bukan hanya isu agronomi, tetapi bergantung pada keseimbangan ekologi, kehadiran pendebunga, dan keputusan pengurusan ladang.
About the Author
